Hâlen Sinop Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Dr. Öğretim Üyesi Şenpazarlı hemşehrimiz Ergün Acar’ın Kastamonu Ağzı’yla ilgili yüksek lisans ve doktora tezinin yanında;Kastamonu Yöresi Söz Varlığı adlı 2015 yılında Gazi Kitabevince genişletilmiş ikinci baskısı yapılan, gazetemizde tanıttığımız sözlüğü ile değerli makalelerinin bulunduğunu biliyoruz. Bu yazımızda söz edeceğimiz şu makalesi gibi:
“Kastamonu ve Yöresi Ağızlarında Mantar Adları”, Uluslararası Beşerî Bilimler Dergisi/İnternatonalJournal of HumanitiesandEducation, 2018, s.177-224.
Dr. Acar, alan araştırması yöntemiyle bizzat mantarları yerinde, resimlerini çekerek yaptığı incelemeyi Sinop Üniversitesi Araştırma Projesi olarak tamamlamıştır. Önce 2-4 Kasım 2017 tarihleri arasında Malatya’da düzenlenen IX. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu’nda bildiri olarak sunmuş, daha sonra genişleterek makale şeklinde söz konusu dergide yayımlamıştır.
Bilindiği gibi ilimiz Kastamonu’da doğada kendiliğinden yetişen ve halkın beslenme kültüründe önemli rol oynayan çok sayıda bitki bulunmaktadır. 2003 yılında yayımladığımız bir makalede bu konuya bir nebze değinmiştik:
Nail Tan-Özdemir Tan; “Kastamonu Araç’ta Doğada Kendiliğinden Yetişen Bitki ve Meyvelerle Beslenme”, Yemek Kitabı, haz. M. Sabri Koz, Gen. 2.bs., İstanbul 2003, s.725-737. Yeşil Deniz Araç’ta Kültürel Hayatın Yedi Rengi, bs. haz. Nail Tan, Ankara 2009, s.148-157. Bu makalede, IV. Mantarlarbölümünde şu mantarlardan söz edilmiştir: Gelincik, duvaklıca, koç, içikızıl, ayıca, mıkcık, telteli-tellice, tavukayağı, cincile, dolaman.
Dr. Ergün Acar, büyük emek ürünü makalesinde Kastamonu’da 26 mantar türü ve bunlara verilen 266 ad tespit etmiştir. Bizim Araç’ta çocukluk ve gençlik anılarımıza dayalı olarak, bizzat toplayıp yediğimiz on mantar türüne karşın Dr. Ergün Acar’ın belirledikleri bakınız ne kadar çok. Adların çokluğu gayet normal bir dil olayı. Aynı mantara, çeşitli ilçe ve köylerde farklı adlar verilmesi bir zenginliktir. Dil varlığı zenginliği.
Araştırmacı yaptığı derleme ve incelemede yöremizde mantarlara şu unsurlar çerçevesinde ad verildiğini belirlemiştir:
- Mantar şekillerine göre yapılan adlandırmalar: Şemsiye mantarı, dedekülahı, düdüklüce, borozon (borazan), depe doruk, mıhbaşı, uzunbacak, iğne mantarı gibi.
- Renk kavramlarıyla yapılan adlandırmalar: Ak mantar, garainek, içikızıl, kanlıca, gırmızı mantar, sarı mantar, sarı söbelen, siyah mantar gibi.
- Sayılarla yapılan adlandırmalar: Beşbarmak gibi.
- Topraktan çıkış biçimlerine göre yapılan adlandırmalar: Sıraluca, höbelek, gübürkaldıran, toprakgalduran, yeryaran gibi.
- Büyük küçüklüğe göre yapılan adlandırmalar: Ayuca, cincile, kömüş mantarı, pospalak, ayupısığı gibi.
- Bitki adlarından yapılan adlandırmalar: Ağaç mantarı, ayva mantarı, çam mantarı, fesliyen,gavak mantarı, gıcı mantarı, kestane mantarı, köknar ganlucası, meşe mantarı, yaprak mantarı gibi.
- Hayvan adlarıyla yapılan adlandırmalar: Ayuca, ayupisliği, elik mantarı, gara goyun, gatırcuk, gaz mantarı, geyik mantarı, koç, keçi mantarı, porsuk, sülük, tavuk mantarı gibi.
- Tada göre yapılan adlandırmalar: Acı mantar, balgadun, dilburan, dilbüren gibi.
- Organ adlarıyla yapılan adlandırmalar: Ağzıaçuk, beşbarmak, civcibacağı, garabaş, göbeği yoğun, gurtkulağı, guzugöbeği, ibük mantarı, sığırdili, tilkiburnu gibi.
- Cinsiyet, akrabalık, dinî ve edebî şahsiyet adlarıyla yapılan adlandırmalar: Garagız, garaoğlan, gelincük, sarıkız, delikız gibi.
- Elbise ve eşya adlarıyla yapılan adlandırmalar: Borozon, çaruk mantarı, çulluca, dedebürük, duvakluca, keçe mantarı, mıhcuk, püşküllü, tel mantarı gibi.
- Sesle ilgili kurulan adlandırmalar: Hos mantar, hosalak, patpat mantarı, pıstık, poslak gibi.
- Dokusal ve yapısal özellikleriyle ilgi kurulan adlandırmalar:Ayuboku, küpürlüce, sümük/sümüklüce, çiğleyen, sütliyen, sütsüz mantar, tozalak gibi.
- Yetiştiği yere göre yapılan adlandırmalar: Gum/kum mantarı, meşe mantarı, kemüre mantarı, saraylı altun, dal mantarı, çayır mantarı gibi.
- Sorunlu adlandırmalar: Alantun, alaytun, çapaç, ebişke, zırmat gibi.
Bu sınıflandırmadan sonra Dr. Acar, Kastamonu’dan derlediği 26 türden 266 mantar adını; Latincesi ve derleme yerini belirterek alfabetik olarak çizelge hâlinde vermiştir. Tabii bu çizelgede bizi en çok ilgilendiren adlar, memleketim Araç’la ilgili olanlardı. Biz ağabeyimle on mantar adı ancak belirlemiştik köyümüz Kavacık’ta. Bakınız Dr. Acar, Araç’ta hangi mantar adlarını belirlemiş?
Aydınca (Sümenler k.), ebişke (Araç m.), garainek (Oycalı k.), garagöcü (Oycalı k.), garagoyun (Palazlar k.), goç/koç mantarı (Palazlar k.), mıhcuk (Aktaş k.), mıkluca (Sümenler k.), polet (Palazlar k.), posalak (Karabüzey k.), sañarak(Sümenler k.), sütliyen (Aktaş k.), tavuk ayağı (Palazlar k.), tellüce (Sümenler k.), telteli (Aktaş k.), yeryaran (Oycalı k.).
Bu listeye bakanlar, Araç için çok eksik olduğunu söyleyeceklerdir. Bu tür sözlüklerde elbette derleme yeri belirtilir. Derlemecinin bütün köylere gitmesi veya anket, görüşme yoluyla bilgi toplaması asla mümkün değildir. Diğer ilçelerden derlenen birçok mantar adının Araç’ta, Araçtakilerin çoğunun da diğer ilçelerde kullanıldığı kesindir.
Makalenin sonunda çok güzel fotoğraflar da bulunmaktadır.
Dr. Ergün Acar için, tekrar tekrar yazmaya devam edeceğim. Kastamonu Üniversitesinde görev yapmaması büyük eksikliktir…
NAİL TAN
